Wybuch w Czarnobylu - katastrofa elektrowni atomowej
Awaria w Czarnobylu, choć wydarzyła się ponad 30 lat temu odbija się głośnym echem do dziś. Mimo upływu czasu jej niewyobrażalne skutki odczuwalne są przez miliony osób na wielu płaszczyznach życia. Co tak na prawdę wydarzyło się w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej i czy można było tego uniknąć? Katastrofa elektrowni atomowej na trwałe zapisała się w historii.
Elektrownia jądrowa w Czarnobylu
Budowa elektrowni atomowej rozpoczęła się w latach 70. XX wieku. Początkowo w planach było sześć reaktorów typu RMBK-1000 oddawanych do użytku w odstępstwach czasu. Ogromny kompleks znajdował się na terenie dawnego ZSRR, w niewielkiej odległości od miasta Prypeć i około 110 kilometrów od Kijowa. Reaktory, które znajdowały się w Czarnobylskiej Elektrowni był wykorzystywane w radzieckich elektrowniach już wcześniej. Niestety, nigdy żaden z nich nie spełniał norm bezpieczeństwa, jakie obowiązywały w krajach zachodnich, a awaria, do której doszło w Czarnobylu była tego najtragiczniejszym dowodem.
Największa katastrofa w historii
Był wiosenny poranek 25 kwietnia 1986 roku. Na ten dzień został zaplanowany test jednego z czterech działających reaktorów, który miał na celu zwiększenie bezpieczeństwa elektrowni jądrowej w sytuacji zagrożenia. Podczas budowy projekt reaktorów został zmieniony, ale wprowadzone poprawki nigdy nie zostały przetestowane. Test ten miał trwać jedną minutę i wykazać, jak długo podczas awarii produkowana będzie energia elektryczna dla awaryjnego sterowania reaktorem. Reaktor miał zostać odłączony w piątek 25 kwietnia przez ranną zmianę, która została uprzedzona i zapoznana z procedurami.
Specjalnie powołana grupa specjalistów mająca czuwać nad przebiegiem akcji pod nadzorem Anatolija Diatłowa zgodnie z ustaleniami rozpoczęła obniżanie mocy reaktora do poziomu 50%. Wtedy to otrzymali informację z dyspozytorni mocy z Kijowa, że jedna z elektrowni przerwała produkcję energii i żądają przesunięcia terminu testu, aby zrekompensować potrzeby dostawy energii. Akcja została wstrzymana do godziny 23:04, kiedy to elektrownia Czarnobyl dostała ponownie pozwolenie na przeprowadzenie eksperymentu.
Zgodnie z planem nocna zmiana miała jedynie czuwać nad systemem chłodzenia wyłączonego już rano reaktora. Nie byli oni przygotowani na zaistniałą sytuację, a opisy przekazane przez poprzedników pełne były odręcznych notatek, zmian i skreśleń trudnych do odczytania. Zgodnie z poleceniem wyłączono systemy bezpieczeństwa i rozpoczęto redukcję mocy cieplnej reaktora. Typ reaktora RBMK-1000 jest wydajny i ekonomiczny, ale łatwo w nim wywołać niestabilność - zwiększony poziom pary wodnej w rdzeniu powoduje wzrost mocy reaktora, a to z kolei powoduje dalszy wzrost ilości pary. Ryzyko utraty kontroli nad działaniem reaktora jest więc bardzo wysokie.
W wyniku porannego zmniejszenia już mocy reaktora obsługa nocna prawdopodobnie za bardzo obniżyła jego moc, co wywołało ogromne wydzielanie się ksenonu-135. To z kolei wywołało dalsze obniżanie mocy. W takiej sytuacji, aby uniknąć awarii obsługa powinna odłączyć reaktor na 24 godziny. Ze względu na to, iż systemy bezpieczeństwa były wyłączone, niczego nieświadomi pracownicy rozpoczęli ponowne zwiększenie mocy reaktora, co w efekcie doprowadziło do tragedii.
Tragedia dla ludzkości
Tej nocy lawina błędów i przypadkowych zdarzeń doprowadziła do katastrofy jądrowej, odczuwalnej do dziś. O godzinie 01:23:04 rozpoczął się eksperyment, który w wyniku pomyłek i wad konstrukcyjnych całkowicie wymknął się z pod kontroli. Operatorzy nie mając pojęcia, że reaktor utracił stabilność zgodnie wykonywali polecenia.
Kiedy o godzinie 01:23:40 kierownik zmiany bloku, Aleksander Akimow uruchomił procedurę wygaszenia reaktora celem uniknięcia nagłego skoku mocy i jego przegrzania było już za późno. Wadliwa konstrukcja i błędy pracowników zamiast wygasić reaktor doprowadziły do nagłego wzrostu mocy. Przegrzanie rdzenia spowodowało ogromny wzrost ciśnienia pary wodnej, powodując zniszczenie kanałów paliwowych, rozerwanie rur z wodą chłodzącą i w wyniku tego o godzinie 1:23.47 w reaktorze numer 4 nastąpił pierwszy wybuch pary wewnątrz reaktora.
Kompletnie zniszczony rdzeń reaktora wszedł w kontakt z chłodziwem, a kolejne etapy wywołały piorunującą mieszankę wodoru i tlenu w skali 2:1. To był powód kolejnego, dużo silniejszego wybuchu tych dwóch substancji, który wysadził pokrywę ochronną reaktora (ważącą około 1200 Ton), zniszczył cały budynek i pozwolił na dostęp powietrza do jego wnętrza i zapłonu grafitowych bloków izolujących reaktor. Sam wybuch jak i pożar wywołały ogromny wyrzut radioaktywnych cząstek do atmosfery, uwalnianych jeszcze przez 9 dni w trakcie gaszenia pożaru. Nie było już ratunku.
Awaria w Czarnobylu
Chwilę po wybuchu w Czarnobylu nikt nie wiedział, jak ogromną skalę ma to zdarzenie. Na miejscu pojawili się strażacy, będący przekonani, że jedynym zagrożeniem jest ogień, z którym walczyli. Nikt nie poinformował ich o kontakcie z radioaktywnym pyłem, w wyniku którego tak wielu z nich zmarło. Pierwszym etapem działań było ugaszenie palącego się grafitu, za pomocą piasku, gliny, a także dolomitu i ołowiu, które zrzucane były ze śmigłowców. Materiały te pod wpływem temperatury stapiały się tworząc zwartą masę.
Następnie przedsięwzięto akcję zapobiegawczą kolejnemu wybuchowi i skażeniu gleby: najpierw setki wozów strażackich wypompowały wodę ze zbiornika pod betonową, grubą na metr podstawą reaktora, a następnie zbudowano betonową ‘poduszkę’, w przypadku, gdyby podstawa przepaliła się. Tak też się stało 10 dni po wybuchu – reaktor runął do zabezpieczonego zbiornika i dzięki temu udało się uniknąć kolejnej tragedii. Wybuch w Czarnobylu przyniósł wiele ofiar śmiertelnych. Choroba popromienna i poparzenia spowodowały śmieć 31 osób - pracowników elektrowni i strażaków. 650 tysięcy osób, tak zwanych „likwidatorów”, czyli żołnierzy i ochotników biorących udział w akcji porządkującej teren zostało narażonych na promieniowanie, a w 2005 roku ponad milion niepełnoletnich i 2 miliony osób dorosłych posiadało status osoby poszkodowanej w wyniku tej katastrofy.
Życie po katastrofie
Awaria w Czarnobylu zmieniła bieg życia wielu ludzi. Po katastrofie dookoła reaktora jądrowego została wyznaczona zamknięta strefa buforowa na powierzchni 2500 kilometrów kwadratowych a wszyscy mieszkańcy zostali przymusowo ewakuowani lub wysiedleni. Kolejna strefa w promieniu 10 kilometrów od elektrowni została nazwana „strefą szczególnego zagrożenia”, a następna, w promieniu 30 kilometrów była „strefą o najwyższym stopniu skażenia”. Zamknięte zostały tam spółdzielnie produkcyjne, a z uprawy rolnej wyłączone zostało ponad 100 000 hektarów ziemi. Skutki tej katastrofy odczuwalne są do dziś. W strefie wokół Czarnobyla często znajdowano zwierzęta, które uległy mutacjom. W wyniku największej katastrofy jądrowej w historii ludzkości duże straty poniósł cały rejon - ZSRR, a po jego rozpadzie Ukraina, ale także Białoruś poniosły olbrzymie koszty związane z likwidacją zniszczeń na terenie elektrowni atomowej i obszarach dotkniętych skażeniem promieniotwórczym.
Pomiar promieniowania
W celu pomiaru promieniowania z jakim mieliśmy do czynienia w Czarnobylu (promieniowanie jonizujące) wykorzystuje się specjalistyczne urządzenia pomiarowe - liczniki Geigera (znane też jako dozymetry). Pozwalają one na pomiar promieniowania (radioaktywność) w danej chwili (promieniowanie tła), a także na monitorowanie dawki promieniowania przyjętej przez określony okres czasu. Ta druga możliwość jest o tyle ważna, że przyjmowanie nieśmiertelnych, ale znaczących dawek promieniowania przez określony okres czasu może doprowadzić do wystąpienia choroby popromiennej, a w konsekwencji nawet śmierci. Osoby znajdujące się w elektrowni czarnobylskiej w czasie katastrofy umierały w męczarniach często dni, tygodnie po samym wydarzeniu właśnie z powodu przyjmowania podwyższonych dawek promieniowania przez dłuższy okres czasu. Człowiek może nie odczuć podniesionego poziomu promieniowania jonizującego mimo iż oddziaływuje ono w sposób negatywny na jego organizm. Jednym z poważnym problemów w czasie katastrofy w Czarnobylu był brak sprawnie działających liczników Geigera - osoby znajdujące się na miejscu miały problem z określeniem przyjętych dawek promieniowania.
Polska po awarii w Czarnobylu
Jednym z istotnych faktów jest to, że początkowo informacja o klęsce była ukrywana przez władze ZSRR. Dopiero dwa dni po awarii w Czarnobylu, 28 kwietnia 1986 roku stacja monitoringu radiacyjnego w Mikołajkach rankiem o 05:33 odnotowała ponad pół miliona razy większą aktywność cząsteczek promieniotwórczych w powietrzu. Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie ogłosiło alarm decydując się jednocześnie na podanie społeczeństwu dużej dawki jodu w celu uniemożliwienia wchłaniania radioaktywnego izotopu jodu-131 wywołującego nowotwór tarczycy. W wyniku tego rozporządzenia 29 kwietnia 1986 roku rozpoczęto podawanie roztworu wodnego jodu (płyn Lugola) wszystkim dzieciom i młodzieży do lat 17stu, a w przeciągu kolejnych 48 godzin stabilny jod otrzymało ponad 75% z nich.
Dodatkowo, aby zapobiec skutkom ekspozycji na radioaktywne cząsteczki zakazano wypasu bydła na łąkach, mleko pochodzące z dnia poprzedniego miało zostać użyte do przerobu, zalecano picie mleka w proszku, bądź skondensowanego, a także unikanie grzybów, warzyw i owoców. I choć dość szybko media ogłosiły brak zagrożenia dla zdrowia i życia to lęk i niechęć do elektrowni jądrowych pozostały do dziś.
Do przypadków skażenia promieniotwórczego na mniejszą skalę dochodzi w Polsce nadal - o niektórych przypadkach pisaliśmy na naszym blogu w tekście skażenie promieniotwórcze w Polsce.
Czarnobyl w 2023
Awaria w Czarnobylu przyczyniła się do rozpadu ZSRR, więc kiedy w 1991 roku w bloku reaktora numer 2 wybuchł niegroźny pożar w Czarnobylu, niepodległa już wtedy Ukraina zadecydowała o jego całkowitym wyłączeniu, a w 1993 o wyłączeniu pozostałych. Ostatni działający reaktor został wyłączony w grudniu 2000 roku i tym samym Elektrownia jądrowa Czarnobyl zakończyła swoją działalność. Teren do dziś pozostaje zamknięty, ponieważ ze względu na ogromne koszty szkody tej katastrofy nie zostały usunięte. W roku 2016 z środków państw zachodnich, w tym Polski, na miejsce katastrofy zostało naciągnięta tak zwana Arka – zabezpieczenie mające na celu ochronę przed promieniowaniem. Miejscowość Prypeć stała się atrakcją turystyczną (można tam spotkać fanów Urbex - urban exploration), a w okolicznych wsiach można spotkać nielegalnych mieszkańców.
Konsekwencje wybuchu elektrowni jądrowej
Choć wybuch w Czarnobylu miał miejsce 37 lat temu nadal budzi on niepokój. Na temat elektrowni powstało wiele materiałów ukazujących przerażenie przymusowo wysiedlanych ludzi, nieświadomych dzieci, bezbronnych osób starszych, którzy z dnia na dzień zostawili dobytej życia na terenie, który być może już nigdy nie będzie bezpieczny.
Historia katastrofy czarnobylskiej była opisywana w książkach, filmach, powstał nawet serial Netflix poświęcony tej katastrofie i przedstawiający zmagania ludzi ze strasznym żywiołem. Po Czarnobylu doszło do jeszcze jednej poważnej katastrofy elektrowni atomowej spowodowanej przez tsunami w Japonii 11 marca 2011 roku, więcej o tym w artykule awaria elektrowni w Fukushimie. W związku z ostatnimi wydarzeniami na Ukrainie temat skażenia radioaktywnego powraca także w Polsce.
